Na pitanje o vremenu postanka muzičke umetnosti i karakteru prvih pojava umetničkog izražavanja pomoću tonova, nauka, za sada, odgovara više ili manje verovatnim hipotezama. Njeni zaključci se samo jednim delom oslanjaju na iskopine preistorijskih instrumenata i crteža primitivnih ljudi; znatno više svetlosti je uneto u taj problem kada se sredinom prošlog stoljeća počelo sa sistematskim izučavanjem života onih primitivnih plemena, koja u naše vreme žive na najnižim stupnjevima društvenog razvitka. Instrumenti i način muziciranja tih plemena pokazuju nesumnjivu načelnu srodnost sa sačuvanim instrumentima preistorijskog čoveka i njegovom “muzičkom kulturom”, posredno i oskudno prikazanom na prastarim pećinskim i zidnim slikama. U cilju što svestranijeg proučavanja ovih problema osnovana je u XX veku i posebna muzikološka disciplina, tzv. uporedna muzikologija koja otkriva zakonitosti u razvoju muzike primitivnih i tzv. egzotičnih naroda i time baca svetlost i na problem prapočetaka muzike.
Ali i pre otkrivanja ove metode istraživanja najprimitivnijih oblika muzičkog izražavanja, niz naučnika je sa više ili manje oslonca na materijalnu građu, pokušavao da da odgovor na pitanje o poreklu muzike. Tako je filozof Herbert Spencer tvrdio da je pevanje oblik izlivanja suviška energije u trenucima afekata. Prirodnjak Charles Darivin smatra da se pevanjem primitivni čovek služio u cilju privlačenja osobe drugog pola (analogno sa nekim pojavama u životinjskom svetu). Ekonomist Karl Bucher je među prvima posmatrao muziku kao društvenu pojavu: on misli da se muzika prvi put javila u tesnoj vezi sa kolektivnim radom (u polju, u kući itd.) i to kao sredstvo za olakšanje toga rada, koji organizuje ritmičkim uskladivanjem pokreta. Dalji stepen u razvitku istraživanja prapočetaka muzičke umetnosti predstavlja teorija Karla Stumpfa, po kojoj se “muzika … u užem smislu rcči javlja tek posle otkrića konsonantnih intervala, pre svega — oktave …”. Pre pojave “muzike u užem smislu” nalazi se na njene začetke, koji su se manifestovali u upotrebi uskih intervalskih raspona. Ti uski intervali, kao i uopšte izražavanje pomoću artikulisanih tonova, nastali su, po Stumpfu, iz signalnih krikova i uzvika, intonaciono još neodređenih, koje su najprimitivniji preci ljudi upotrebljavali radi medusobnog sporazumevanja.
Posle Stumpfa na pitanja o postanku muzike daju hipoteze C. Sachs, M. Webert R. Wallaschek, J. Gombarieu. Teorija ovoga poslednjeg svakako je najzanimljivija. Polazeći od stava da je “muzika — umetnost mišljenja pomoću zvukova” i on kao i Bucher posmatra muziku kao društvenu pojavu i formu ideološke nadgradnje. Po njemu muzika potiče iz prvobitne magije, što, iako ne objašnjava do kraja problem postanka muzike, upravlja istraživanja u dobrom pravcu.
Ali dok svi navedeni naučnici posmatraju više-manje jednostrano ovo pitanje, sovjetski muzikolog R. I. Gruber daje naučno najdokumentovaniju hipotezu o postanku muzike. Po njemu je u prelaznom periodu razvoja čoveka iz životinje postojalo samo neartikusano izražavanje zvukovima i šumovima. Kada je u procesu razvitka svoje materijalne kulture čovek postao sposoban da raščlanjava i uopštava pojave oko sebe, on je bio u stanju da zapazi razliku izmedu diferenciranog i nediferenciranog zvuka (tona i šuma).
Artikulisane tonove sretao je u prirodi, u pevanju ptica i u drugim zvučnim pojavama. Shvativši tu razliku, čovek je vremenom uspeo da namerno, svesno proizvodi artikulisane tonove, bilo svojim glasom ili na primitivnom instrumentu. Time je razvoj čovekove sposobnosti izražavanja tonovima stupio u novu etapu koja je trajala hiljadama vekova i čije ostatke još nalazimo kod primitivnih plemena.
Osvojivši tako artikulisane tonove, čovek je počeo da postepeno širi intervalski dijapazon između najnižeg i najvišeg tona u melodiji; tako je najzad došao do raznih lestvičnih nizova i razvio osećanje unutrašnjih odnosa između tonova u tim nizovima, pri čemu mu je završni ton svake melodije postao osovina oko koje se odvija melodijski tok. Ali ceo taj razvojni proces primitivne melodike mogao se odvijati samo u okviru ljudske zajednice. Muzika tu postaje sredstvo “u sferi komunikativne delatnosti prvobitnog društva”.
Pored navedenih karakteristika, Gruber navodi još neke bitne crte muzike primitivnih predaka ljudi. To je pre svega sinkretističko jedinstvo muzike sa ostalim oblicima izražavanja: igrom, poezijom i dr. U magijskom obredu sve su one udružene i neposredno stavljene u službu života društvene zajednice. Primitivne pesme i igre su — po Gruberu — koncentrati iskustva, jer na osnovu verovanja u prenosno dejstvo imitiranja nekog radnog procesa ili postupaka u lovu, divljak nesvesno savladava pokrete, koji su mu potrebni u stvarnosti, u životnoj borbi. Primitivna muzika svojom ritmičkom osnovom organizuje pokrete kolektiva u magijskoj igri.
Veoma važan momenat u teoriji Grubera je tvrdnja da su lestvice formalne osnove “zakonomernoj skladnosti mišljenja, šire opštedruštvene psihike prvobitne zajednice”. To su pojave “muzičke logike”, analogne logičnim formulama u govoru. Bez pomoći lestvica muzika ne bi postala ideologijom.
Na pitanje da li je pre nastalo pevanje ili sviranje na instrumentima, muzikolozi ne daju nikakav određeni odgovor, pošto se razni muzički instrumenti nalaze i među iskopinama najstarijih do sada otkrivenih ljudskih naselja.
Dušan Plavša, muzički pisac i kritičar, Beograd
Muzička Enciklopedija 2 K — Ž
Leksikografski zavod FNRJ
Godina izdanja MCMLXIII
